LITOST
The T.S. Eliot-inspired landscapes by Kostas Pappas could aptly be described by the title The Waste Land. They evoke a land that is dead, a city that is unreal, rather than merely terrible. Looking at his drawings, one cannot help but feel that these landscapes do not exist in reality. They are uninhabited, desolate landscapes; death (a pandemic perhaps?) has seen to that. An eternal winter – a permafrost – seems to rule over this wilderness. In one of his drawings, the artist references The Waste Land, betraying his love for Eliot’s poetry: A small, rectangular panel reminiscent of an outdoor billboard – a landscape within a landscape – reads: And each man fixed his eyes before his feet. Turning this billboard into a tombstone, the line from ‘The Burial of the Dead’ serves here as a note, a comment, or meta-comment on the image; it could very well serve as a title to this work – and as a motto for the artist’s body of work at large. Just like the ubiquitous billboards in drawings by Pappas redouble the landscape, this line highlights the fact that this is waste, barren, devastated land. Meanwhile, the dismal crowd (in Eliot’s poem), in a way, exists in this landscape, too – if only as latent thought.
In another drawing, faint text can be seen in a giant billboard on the foothills of a mountain. Upon closer inspection, it turns out to be more lines from Eliot, this time from ‘Ash Wednesday’: Because I do not hope to turn again / Because I do not hope / Because I do not hope to turn. The repetition of the word HOPE here underscores the hopelessness, making this mountain feel like a pile of ash. Other drawings quote lines from Four Quartets (Old stone to new building, old timber to new fires) and from ‘The Love Song of J. Alfred Prufrock’ (squeezed the universe into a ball).
Rather smaller in scale, another drawing by Pappas draws our full attention: On an empty billboard, reminiscent of an open-air cinema screen, the inscrutable word LITOST can be seen. Is this perhaps the end credits of a film, or the beginning of a story, a narrative unfolding? In The Book of Laughter and Forgetting, Milan Kundera discusses the meaning of this word: ‘Litost is an untranslatable Czech word. Its first syllable, which is long and stressed, sounds like the wail of an abandoned dog. As for the meaning of this word, I have looked in vain in other languages for an equivalent, though I find it difficult to imagine how anyone can understand the human soul without it.’[1] The word describes, the author notes, a feeling of being humbled, weak, humiliated. ‘Litost is a state of torment created by the sudden sight of one’s own misery’, he adds.
It may not be readily apparent how this great ‘torment’, litost, accompanied by a desire for revenge and a ‘pathetic hypocrisy’, is manifested in Pappas’ work. Looking at his drawings conjures other notions, either on the spot or afterwards: dystopia, heterotopia, futuristic landscape, imaginary architecture (as in paintings by Grigoris Semitekolo), Battersea Power Station (including the flying pig envisioned by Pink Floyd in Animals), Siberia (built and abandoned), Chernobyl (the eerie silence in the Exclusion Zone), science fiction, Andrei Tarkovsky’s film Stalker, subjective architecture, Carceri (Piranesi’s imaginary prisons and the terrible towers of Babel), High-Rise (both the novel by J.G. Ballard and the film of the same name), Monuments of Passaic (Robert Smithson’s unremarkable industrial landscapes). Specifically, High-Rise for Pappas is what Brian Aldiss’ novel Earthworks was for Smithson.
The vast empty expanses in Pappas’ landscapes seem alien to the Mediterranean experience. They are neither familiar nor inviting, no welcoming homes here. All the drawings by Pappas are black and white, as if colour (vegetation) were an unknown entity, or as if the artist suffered from chromophobia. In this respect, interestingly, the absence of colour is counterbalanced by light fixtures – neon tubes and tripod desk lamps – which illuminate the drawings, transforming the venue into a darkroom and the display into a dreamlike installation. The artist, in fact, accompanies his drawings with several micro-installations: a wood assemblage reminiscent of constructivist architecture, bathed in greenish light; three Plexiglas sheets interacting with a blue light fixture, casting reflections (the artist notes, ‘The flow of electricity is the only living thing here; everything else is on stand-by, dead’); a printer-scanner that ‘prints nothing’ and a blinking lamp, both of which produce eerie sounds; a small-scale drawing illuminated by a hanging hand lamp; finally, the photograph of a seaside landscape printed on rice paper and mounted on a small wood board placed on the floor combined with a circular neon lamp, a kind of halo that elevates this landscape into sacred ground, a land of salvation – or escape. Everything here evokes an atmospheric ambiance that takes the viewer on an immersive experience.
Kostas Pappas’ draughtsmanship is extraordinary. The manner in which he manages size and scale is a testament to his virtuosity. He is a formidable draughtsman – unsurprisingly, he is one of the most successful teachers of drawing in Athens. In this exhibition, Litost, Pappas puts drawing through an endurance test, pushing the boundaries and possibilities of the medium. Therefore, he should not feel any litost at all. His exhibition reveals an artist of hidden power and negative capability.[2] And all we have to do is fix our gaze upon his works.
Christoforos Marinos
Art Historian
OPANDA curator of art exhibitions and events
[1] Milan Kundera, The Book of Laughter and Forgetting, Aaron Asher (rev. trans.), HarperCollins, New York 1996.
[2] According to poet John Keats, who coined the phrase in a 1817 letter, negative capability is ‘when a man is capable of being in uncertainties, Mysteries, doubts, without any irritable reaching after fact & reason’.
Some day we will try
To do as many things as are possible
And perhaps we shall succeed at a handful
Of them, but this will not have anything
To do with what is promised today, our
Landscape sweeping out from us to disappear
On the horizon.
This is what John Ashbery maintains in his Self-Portrait in a Convex Mirror[1](1974). It is what Milan Kundera calls “Litost” in The Book of Laughter and Forgetting [2](1979), and Nick Cave “Red Right Hand”[3].
Are you such a dreamer
To put the world to rights?
I’ll stay home forever
Where two and two always makes up five.[4]
A pause occurs in a – rather dystopian — environment and in cities that become, pushed back earlier in the day, increasingly emptier;
a printer insists on printing.
I’m running towards nothing
Again and again and again and again.[5]
Moreover, there exist all thοse ghost-cities that were built in different parts of the world—another failed utopia. Vast cities in China, Angola, as well as in Spain (Ciudad Valdeluz), waiting to be populated. In Ordos, China, only 2% of the buildings are occupied; nevertheless, a cleaning crew shows up every two days, insisting on cleaning a city that is virtually uninhabited.
And we breath it in, there is no need to forgive, breath it in, there is no need to forgive.[6]
I awoke so drunk and full of rage that I couldn’t speak.[7]
The lights are there to remind us what we did—turning off or simply going dead.
Interpret signs and catalogue
A blackened tooth, a scarlet fog.
The walls are bad. Black. Bottom kind. [8]
They enjoy anarchy, oblivion, knowledge, or ignorance; they have sworn in disorder and in their own bizarre organization. They are talking about their own “exile”. A boost of energy among them is trying to coordinate with them.
Please wait, your call is on hold.
There’s a gap in between
There’s a gap where we meet
Where I end and you begin
And I’m sorry for us
The dinosaurs roam the earth
The sky turns green
Where I end and you begin.[9]
[1] John Ashbery,’’Self-portrait in a convex mirror” translated by Haris Vlavianos, Nefeli publications 1999.
[2] Milan Kundera, “The book of laughter and oblivion” translated by Haris I. Giannis, Estia publications 2011.
[3] Nick Cave & The Bad Seeds, “Let Love” (1994).
[4] Radiohead, “2+2=5”, from the album “Hail to the Thief” (2003).
[5] The Cure, “A Forest”, from the album “Seventeen Seconds” (1980).
[6] Nick Cave & The Bad Seeds, ‘’We No Who U R”, from the album “Push the Sky Away” (2013).
[7] Nick Cave & The Bad Seeds, “The Mercy Seat”, from the album “Tender Pray” (1988).
[8] Nick Cave & The Bad Seeds, “Papa Won’t Leave you Henry”, from the album “Henry’s Dream” (1992).
[9] Radiohead, “Where I End and You Begin”, from the album “Hail to the Thief” (2003).
LITOST
Ο τίτλος The Waste Land (ο ερημότοπος, η έρημη χώρα, η έρημη γη, η ρημαγμένη γη, η άγονη γη) περιγράφει πολύ εύστοχα τις εικόνες του Κώστα Παππά. Στα ελιοτικής εμπνεύσεως τοπία του η γη είναι πεθαμένη και η πόλη εξωπραγματική, όχι απλά φριχτή (terrible). Κοιτώντας τα σχέδια του Παππά, σκέφτεσαι ότι η ελεύθερη απόδοση του Σεφέρη (ο οποίος μεταφράζει το Unreal City ως Ανύπαρχτη Πολιτεία), μολονότι σήμερα ακούγεται κάπως παρωχημένη, στη συγκεκριμένη περίπτωση μοιάζει απρόσμενα κατάλληλη: αυτά τα τοπία δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα.
Στα αδιανόητα τοπία του Παππά δεν υπάρχει πλήθος, σπανίως να συναντήσεις ψυχή ζώσα. Ο θάνατος (με τη μορφή μιας πανδημίας ίσως) τους έχει ξεκάνει όλους, ή σχεδόν όλους. Σαν να επικρατεί ένας αιώνιος χειμώνας σε αυτά τα παντέρημα τοπία, μια παγωνιά που διαρκεί για πάντα. Σε ένα σχέδιο ο καλλιτέχνης υπαινίσσεται τη σχέση του έργου του με την Έρημη χώρα, μαρτυρώντας έτσι την αγάπη του για την ποίηση του Eliot: ένα μικρό ορθογώνιο πλαίσιο που παραπέμπει σε υπαίθρια διαφημιστική πινακίδα -ένα τοπίο μέσα στο τοπίο- φέρει τη φράση And each man fixed his eyes before his feet (Και κάρφωνε ο καθένας μπρος στα πόδια του τα μάτια). Ο στίχος από την «Ταφή του Νεκρού», που μετασχηματίζει αυτό το billboard σε ταφόπετρα, λειτουργεί εδώ ως σημείωση, ως σχόλιο ή μετασχόλιο πάνω στην εικόνα: κάλλιστα θα μπορούσε να είναι ο τίτλος του έργου, όχι μόνο του συγκεκριμένου, αλλά όλου του έργου (oeuvre) του καλλιτέχνη. Όπως οι πανταχού παρούσες πινακίδες στα σχέδια του Παππά αναδιπλασιάζουν το αναπαριστώμενο τοπίο, έτσι και αυτός ο στίχος δηλώνει εμφατικά ότι ετούτη η γη είναι έρημη, άγονη, ρημαγμένη. Ενώ, κατά κάποιο τρόπο, το σκυθρωπό πλήθος (στο ποίημα του Eliot), έστω σαν λανθάνουσα σκέψη, ενυπάρχει και σε αυτό το τοπίο.
Σε ένα άλλο σχέδιο, σε μια τεράστια πινακίδα που υψώνεται στους πρόποδες ενός βουνού, αχνοφαίνεται ένα μισοσβησμένο κείμενο. Με μια πιο προσεκτική ματιά, αναγνωρίζει κανείς στίχους του Eliot, αυτή τη φορά από το ποίημα «Η Τετάρτη των τεφρών» (Ash Wednesday): Because I do not hope to turn again / Because I do not hope / Because I do not hope to turn (Επειδή δεν ελπίζω να γυρίσω πάλι / Επειδή δεν ελπίζω / Επειδή δεν ελπίζω να γυρίσω). Εδώ η επαναλαμβανόμενη λέξη HOPE δηλώνει περισσότερο την απουσία κάθε ελπίδας, κάνοντας αυτό το βουνό να μοιάζει στα μάτια μας με ένα σωρό από στάχτη. Σε άλλα σχέδια συναντάς στίχους από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα»: Old stone to new building, old timber to new fires (Παλιά πέτρα σε κτίσμα καινούργιο, ξυλεία παλιά σε καινούργιες φωτιές) και από «Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ»: squeezed the universe into a ball (το σύμπαν σε μια μπάλα να συμπυκνώσω).
Ένα σχέδιο του Παππά, αρκετά πιο μικρό σε σχέση με τα άλλα, μονοπωλεί την προσοχή μας: πάνω σε ένα κενό billboard, που θα μπορούσε να είναι και οθόνη θερινού σινεμά, εμφανίζεται η αινιγματική λέξη LITOST. Άραγε είναι οι τίτλοι τέλους μιας ταινίας ή η αρχή μιας αφήγησης, μιας ιστορίας; Ο Milan Kundera, στο Βιβλίο του γέλιου και της λήθης (1978), επιχειρεί να εξηγήσει τη λέξη: «Η λίτοστ είναι μια τσέχικη λέξη που δεν μπορεί να μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες. Η πρώτη συλλαβή της που προφέρεται μακρά και τονισμένη, θυμίζει το κλάμα εγκαταλειμμένου σκύλου. Όσο για τη σημασία αυτής της λέξης, μάταια ψάχνω κάποια αντίστοιχη σε άλλες γλώσσες, μολονότι μου είναι δύσκολο να φανταστώ ότι μπορεί να κατανοήσει κάποιος την ανθρώπινη ψυχή χωρίς αυτήν».[1] Όπως διευκρινίζει ο γνωστός συγγραφέας, ο άνθρωπος αισθάνεται λίτοστ όταν αισθάνεται μειωμένος, αδύναμος, ταπεινωμένος. «Λίτοστ είναι μια βασανιστική κατάσταση που γεννιέται όταν βλέπουμε να μας αποκαλύπτεται ξαφνικά μπροστά μας η ίδια μας η κακομοιριά», προσθέτει ο Kundera.
Αναμφισβήτητα, δεν γίνεται άμεσα κατανοητό πώς αυτό «το μεγάλο ψυχικό βασανιστήριο το οποίο αποκαλούμε λίτοστ», που συνοδεύεται από εκδικητικότητα και «αξιοθρήνητη υποκρισία», εκφράζεται στο έργο του Παππά. Κοιτώντας τα σχέδιά του, άλλες λέξεις σου έρχονται αυτομάτως -ή σε μεταγενέστερο χρόνο- στο μυαλό: δυστοπία, ετεροτοπία, φουτουριστική τοπιογραφία, φανταστικά κτίσματα (όπως στη ζωγραφική του Γρηγόρη Σεμιτέκολο), Battersea Power station (αλλά μαζί με το ιπτάμενο γουρούνι, όπως το φαντάστηκαν οι Pink Floyd στο Animals), Σιβηρία (χτισμένη και εγκαταλειμμένη), Τσερνόμπιλ (η απόκοσμη σιωπή στην απαγορευμένη ζώνη), επιστημονική φαντασία, Στάλκερ (η ταινία του Tarkovksy), υποκειμενική αρχιτεκτονική, Carceri (οι φαντασιακές φυλακές του Piranesi και οι φοβερές Βαβέλ που ο ίδιος ονειρευόταν), High–Rise (το μυθιστόρημα του J.G. Ballard και η ομότιτλη ταινία), Passaic Monuments (τα αδιάφορα βιομηχανικά τοπία του Robert Smithson). Ακριβέστερα, το Hise–Rise είναι για τον Παππά ό,τι ήταν για τον Smithson το Earthworks του Brian Aldiss.
Οι αχανείς, ερειπωμένες εκτάσεις στα τοπία του Παππά μοιάζουν να μην ανήκουν στη μεσογειακή εμπειρία. Δεν γνωρίζεις και ούτε θέλεις να γνωρίσεις αυτά τα τοπία. Απεύχεσαι να ζήσεις μέσα τους και ούτε διαθέτουν Οίκους για να σε φιλοξενήσουν. Όλα τα σχέδια του Παππά είναι μαυρόασπρα, λες και το χρώμα (η βλάστηση) είναι άγνωστη έννοια, λες και ο καλλιτέχνης πάσχει από χρωμοφοβία. Απ’ αυτή την άποψη, είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι αυτή την έλλειψη αντισταθμίζουν φωτιστικά σώματα -ευθείς λαμπτήρες φωτισμού και φωτιστικά γραφείου στερεωμένα πάνω σε τρίποδα- που καταυγάζουν τα σχέδια μετατρέποντας την αίθουσα σε σκοτεινό θάλαμο και την έκθεση σε ονειρική εγκατάσταση. Ο καλλιτέχνης συνοδεύει μάλιστα τα σχέδιά του με διάφορες μικροεγκαταστάσεις: μια κατασκευή από ειδικά φτιαγμένα ξύλα που παραπέμπουν σε κονστρουκτιβιστικά κτίρια, λουσμένα σε πρασινωπό φως· τρία φύλλα πλεξιγκλάς τα οποία αλληλεπιδρούν με ένα μπλε φωτιστικό σώμα σχηματίζοντας είδωλα (όπως παρατηρεί ο καλλιτέχνης, «η κίνηση του ρεύματος είναι εδώ το μόνο ζωντανό στοιχείο, όλα τα υπόλοιπα είναι σε φάση αναμονής, νεκρά»)· ένας εκτυπωτής-scanner που «τυπώνει το τίποτα» και ένας λαμπτήρας που αναβοσβήνει, οι οποίοι αμφότεροι παράγουν ανοίκειους ήχους· ένα μικρό σχέδιο που φωτίζεται από μια κρεμασμένη λάμπα χειρός· τέλος, η φωτογραφία ενός παραθαλάσσιου τοπίου, τυπωμένη σε ριζόχαρτο και επικολλημένη σε μια μικρή ξύλινη πινακίδα τοποθετημένη στο πάτωμα, παντρεύεται με μια κυκλική λάμπα φθορισμού, ένα είδος φωτοστέφανου, που κάνει αυτό το τοπίο να μοιάζει με ιερό τόπο, με τόπο λύτρωσης ή απόδρασης. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν ένα ατμοσφαιρικό περιβάλλον που προσφέρει στον θεατή μια εμβυθιστική εμπειρία.
Η ευχέρεια του Κώστα Παππά στο σχέδιο είναι αξιοσημείωτη. Ο τρόπος που διαχειρίζεται τα μεγέθη και την κλίμακα φανερώνει μεγάλη δεξιοτεχνία. Πρόκειται για έναν δεινό σχεδιαστή και δεν μας εκπλήσσει καθόλου ότι είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους δασκάλους σχεδίου στην Αθήνα. Με την έκθεση «LITOST» ο Παππάς δοκιμάζει την αντοχή του σχεδίου, τεστάρει τα όρια και τις δυνατότητες του μέσου. Γι’ αυτό και δεν πρέπει καθόλου να αισθάνεται λίτοστ. Η έκθεσή του φανερώνει έναν καλλιτέχνη με κρυφή δύναμη και aδυνατότητα.[2] Κι εμείς από την πλευρά μας, δεν έχουμε παρά να καρφώσουμε τα μάτια μας στα έργα του.
Χριστόφορος Μαρίνος
Ιστορικός τέχνης, επιμελητής εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ
[1] Μίλαν Κούντερα, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης, μτφρ. Γιάννης Η. Χάρης, Βιβλιοπωλείον της “Εστίας”, Αθήνα, 2019 (δεύτερη έκδοση), σ. 164. Επόμενες παραπομπές από σ. 165.
[2] Σύμφωνα με τον ποιητή John Keats, αδυνατότητα (negative capability) σημαίνει «το να μπορεί κανείς να ζει μέσα στην αβεβαιότητα, στο Μυστήριο, στην αμφιβολία, χωρίς να κυνηγά διαρκώς τα γεγονότα και τη λογική». Ο Keats δίνει αυτή την ερμηνεία σε ένα γράμμα που έγραψε το 1817.
«Η ζωή μας σε αιώρηση, ανίκανη να προχωρήσει παραπέρα, κάποια μέρα θα προσπαθήσουμε να κάνουμε περισσότερα και ίσως καταφέρουμε μερικά, αλλά αυτό δεν θα έχει καμία σχέση με την υπόσχεση που μας δόθηκε σήμερα». Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο John Ashbery στο Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο∙[1] «Litost» [2]το ονομάζει ο Milan Kundera στο βιβλίο του γέλιου και της λήθης,’’Red Right Hand’ [3]το λέει ο Nick Cave.
Are you such a dreamer
To put the world to rights?
I’ll stay home forever
Where two and two always makes up five[4]
Σ’ ένα περιβάλλον -μάλλον δυστοπικό- και σε πόλεις που αδειάζουν όλο και πιο πολύ, όλο και πιο νωρίς, πέφτει μια παύση∙
Ένας εκτυπωτής επιμένει να τυπώνει.
I’m running towards nothing
Again and again and again and again[5]
Είναι κι όλες αυτές οι πόλεις φαντάσματα που χτίστηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου ακόμα μία αποτυχημένη ουτοπία∙ τεράστιες πόλεις στην Κίνα, Αγκόλα αλλά και στην Ισπανία (Ciudad Valdeluz) αναμένουν να κατοικηθούν. Στην πόλη Ordos στην Κίνα, μόνο το 2% των κτηρίων της κατοικείται αλλά παρόλα αυτά κάθε δύο ημέρες εμφανίζεται ένα συνεργείο καθαρισμού που επιμένει να καθαρίζει μια πόλη σχεδόν ακατοίκητη.
And we breath it in, there is no need to forgive, breath it in, there is no need to forgive.[6]
I awoke so drunk and full of rage that I couldn’t speak[7]
Τα φώτα είναι εκεί για να θυμίζουν τί κάναμε, να σβήνουν ή να χαλάνε.
Interpret signs and catalogue
A blackened tooth, a scarlet fog.
The walls are bad. Black. Bottom kind [8].
Απολαμβάνουν την αναρχία, τη λήθη, την γνώση ή την άγνοια, έχουν ορκιστεί στην αταξία και σε μια δική τους περίεργη οργάνωση. Συζητάνε για την δική τους ‘’εξορία’’. Ανάμεσά τους μια δόση ενέργειας προσπαθεί να συντονιστεί μαζί τους.
Η κλήση σας βρίσκεται σε αναμονή, παρακαλώ περιμένετε.
There’s a gap in between
There’s a gap where we meet
Where I end and you begin
And I’m sorry for us
The dinosaurs roam the earth
The sky turns green
Where I end and you begin[9]
[1] John Ashbery,’’Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο’’ μετάφραση Χάρης Βλαβιανός, εκδόσεις Νεφέλη 1999.
[2] Milan Kundera, ‘’Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης’’ μετάφραση Χάρης Η. Γιάννης, εκδόσεις Εστία 2011.
[3] Nick Cave & the bad seeds,’’ Let Love’’ In 1994.
[4]Radiohead, ‘’2+2=5’’, από το άλμπουμ ‘’Hail to the Thief’’ 2003.
[5] The Cure, ‘’A Forest’’, από το άλμπουμ ‘’Seventeen Seconds’’ 1980.
[6] Nick Cave & the bad seeds, ‘’We no Who U R’’, από το άλμπουμ ‘’Push the Sky Away’’ 2013.
[7] Nick Cave & the bad seeds, ‘’The Mercy Seat’’, από το άλμπουμ ‘’Tender Pray’’ 1988.
[8] Nick Cave & the bad seeds, ‘’Papa won’t Leave you Henry’’ από το άλμπουμ ‘’Henry’s Dream’’ 1992.
[9] Radiohead, ‘’Where I End and You Begin’’ 2003